Dolaylı ve Dolaysız Vergiler Nelerdir?

Vergiler, genel olarak dolaylı vergiler ile dolaysız vergiler olarak ikiye ayrılmaktadır. Dolaylı-dolaysız vergi dağılımı özellikle vergi adaletinin sağlanması açısından önemli bir gösterge niteliğindedir. Dolaysız vergiler, mükelleflerin ödeme gücü ile ilişkili vergiler olarak kabul edilmekte ve vergi adaletini sağlamada önemli bir araç olarak değerlendirilmektedir.

Dolaysız vergiler, genel olarak vergi mükelleflerin kişisel ve ailevi özelliklerini dikkate aldığı ve mükellefleri elde ettikleri gelire göre vergilendirmeyi amaçladığı için dolaylı vergilere göre, vergi adaletini sağlamada çok daha etkindir. Bu karşılık, dolaylı vergiler ise kişi veya kurumların kişisel özelliklerini ve elde ettikleri geliri dikkate almayan vergiler olarak kabul edilmektedir. Dolaylı-Dolaysız vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı ülkelerin gelişmişlik seviyesine göre değişmektedir. Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde toplam vergi gelirleri içinde dolaylı vergilerin payı dolaysız vergilere göre daha fazla, aksine gelişmiş ülkelerde ise dolaysız vergilerin payı dolaylı vergilerden daha fazladır.

 

Türkiye’de Dolaylı Vergi ile Dolaysız Vergi Ayrımı Nasıldır?

Türkiye’de dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içerisindeki payı 1965 yılında yüzde 54; 1975 yılında yüzde 41,3; 1985 yılında yüzde 36; 1995 yılında yüzde 37,6; 2007 yılında yüzde 47,7 ve 2010 yılında da yüzde 48,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, OECD ortalaması ise yüzde 33,5 seviyesinde gerçekleşmiştir. Buna karşılık, dolaysız vergilerin vergi gelirleri içindeki payı 1965 yılında yüzde 46; 1975 yılında yüzde 58,7; 1985 yılında yüzde 64; 1995 yılında yüzde 62,4; 2007 yılında yüzde 52,3 ve 2010 yılında da yüzde 51,6 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, OECD ortalaması ise yüzde 66,9 seviyesinde gerçekleşmiştir (10. Kalkınma Planı Vergi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2014).

Türkiye’de dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı son yıllarda OECD ortalamasının yaklaşık 15 puan üzerinde seyretmektedir (10. Kalkınma Planı Vergi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2014). Ancak, 2019 tarihi itibariyle dolaylı vergilerin tüm vergi gelirleri içindeki payının daha da yükseldiği ve yaklaşık olarak % 70 seviyelerinde olduğu bilinmektedir. Öte yandan, dolaylı ve dolaysız vergi ayrımını adaletsiz bir vergi yapısı oluştursa da bu kavramları vergi yükü kavramı ile birlikte bir arada değerlendirmek vergi adaleti açısından daha doğru sonuçlar verecektir.

Türkiye’de 2019 Yılındaki Dolaylı ve Dolaysız Vergi Oranları

2019 yılı bütçesinde dolaysız vergilerin tutarı 257 milyar 127 milyon TL, dolaylı vergilerin tutarı ise 416 milyar 187 milyon TL olmak üzere toplam vergi gelirleri 673 milyar 315 milyon TL olmuştur. Buna göre, 2019 yılı bütçe gelirlerinde (416.187/673.315= 61,8) dolaylı vergilerin oranı % 61,8 olmuştur. (Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı)